گود یا گور؟. .. مقصر کیست؟

چیزی به جای اشاره:

زمین انقدر برای بلعیدن قربانیانش عجله دارد که جویای نام ونشان آن­ها نشود.

 چهره­ های خاکی؛ چشمهای پر غبار و قلبهایی خاموش که دیگر با ضرباهنگ امید

هم بیدار شان نمی­توان کرد، همه روی شانه­ های سنگ و خاک آرام گرفته­ اند. آهن است و آه و خشت­های کبود و خونابه­ های نقش گرفته بر دل زمین؛ قربانیانی که نه با سرانگشتان سرنوشت که به هجای فاحش دیگری رنگ خون گرفته­اند، مردانی که دلشان را به جای پای تعهد دیگران در سنگفرش زمین خوش کرده بودند و یکباره غافل از معامله پر سود برخی؛ مات معمای روزگار خویش شدند.

تلنگر حادثه

افزایش ارزش زمین و مسکن در کلانشرهایی همچون تهران و مشهد خواه ناخواه پای سرمایه گذاران متعدد را به بخش زمین و مسکن باز کرده است؛ چنانکه در دو سال اخیر، وقوع حوادث ناشی از گود برداری غیر اصولی تا حد قابل توجهی  رشد داشته است.  سنگینی خروارها خاک و نخاله  و ضربات مدام  آن­ها کافی است تا وسعت و آمار تلفات ناشی از حوادث متاثر از گودبرداری ساختمان­های فرسوده نیز افزایش یابد.علاوه بر این وجود زمین­ها، معابر کوچک و باریک نیز کافی است تا ریسک ریزش ساختمان­های جانبی را در چنین حوادثی افزایش دهد.

در این میان گود برداری­های غیر اصولی پس از تخریب ساختمان­های فرسوده هر از گاه حوادث ناخوشایندی را رقم زده است  که ضمن بروز خسارات مالی فراوان، ممکن است اعتبار و وجهه حرفه مهندسی را نیز نزد افکار عمومی به زیر سوال برد.

متاسفانه بسیاری از کارفرمایان هنوز تصور می­کنندکه به کارگیری تمهیدات ایمنی لازم در گودبرداری هزینه و زمان بیهوده­ای را به کار تحمیل می­کند، در حالیکه گودبرداری اصولاً جزو کارهای پیچیده وبسیار خطرناک مهندسی محسوب می­شود به­ ویژه در گودهای با عمق زیادتر نیازمند بررسی­های همه جانبه، دقت و نظارت و در نهایت صرف وقت و هزینه قابله ملاحظه­ای است تا جان و مال مردم از این طریق به خطر نیفتد. در غیر اینصورت عدم آشنایی با اصول فنی، سهل انگاری و یا سود جویی غیر مسوولانه خود حوادثی جبران ناپذیر را در پی خواهد داشت .

ریزش دیواره­های گود، علاوه بر عامل نوع و خصوصیات فیزیکی  خاک(تراکم کم و عدم چسبندگی دانه­های خاک)، می­تواند ناشی از عوامل خارجی همچون ارتعاشات ناشی از حرکت وسایل نقلیه سنگین در معابر عمومی مجاور گود؛ ارتعاشات ناشی از زلزله و حرکات زمین، نزدیک شدن بیش از حد وسایل نقلیه موتوری و ماشین آلات سنگین ساختمانی به لبه گود و در نتیجه وارد آمدن فشار بیش از حد به دیواره و یا بارندگی شدید و رطوبت بیش ازحددیواره­ها باشد.

پشگیری از وقوع چنین حوادثی در وهله نخست مستلزم وجود آیین نامه­ای اجباری در جامعه­ فنی و اجرایی صنعت ساختمان، برای پیشگیری از چنین سوانحی در کشور است. کارشناسان می­گویند حال که بستر چنین آیین نامه­ای فراهم نیست بکارگیری تمهیداتی همچون طراحی سازه­های نگهبان موقت می­تواند ضمن جلوگیری از ریزش دیواره­های گود، از رانش خاک و حرکت افقی دیواره های گود جلوگیری کند .سازه نگهبان برای دیواره های گود موضوعی است ضروری که رعایت آن الزامی است، مگر آنکه توجیه فنی و مستند بر عدم نیاز به آن از طرف کارشناسان حرفه­ای ارایه شود.

با این حال  متاسفانه تنها تعداد معدودی از گودبرداری­های ساختمانی دارای سازه نگهبان هستند که اکثراً برای وظیفه­ای که به عهده آنها واگذار شده کافی نبوده و از شرایط ایمنی و ایستادگی لازم برخوردار نیستند، البته برخی از آنها نیز دارای مزایا و محاسن شناخته شده­ ای هستند. نیم نگاهی به اخبار منتشر شده در زمینه گودبرداری­های غیر اصولی در بسیاری از شهرهای بزرگ کشور  و حوادثی  که به همین دلیل رخ داده اهمیت توجه بیش از پیش به این موضوع را دو چندان می­کند. به همین دلیل است که نقش سازمان­های نظارتی برای برخورد با متخلفان در این زمینه آشکارشده و چاره اندیشی سریعتر از سوی آنان را طلب

می­کند.

عواملی  همچون نامناسب بودن فونداسیون ساختمان­ها؛ فرونشست ساختمان­ها به علت وجود قنوات یا چاههای قدیمی؛ ریزش دیوارهای جانبی ملک مجاور هنگام تخریب ساختمان­های فرسوده؛ ریزش دیوار چاه­ها؛ برداشتن دیوارهای باربر جهت تغییرات در معماری ساختمان؛ ریزش باران بر روی سقف ساختمان­های متروکه و قدیمی؛ فرسودگی ساختمان و عدم ایستایی لازم در برابر بارهای مرده و زنده و بالاخره گود برداری غیر اصولی و بدون توجه به ضوابط و عدم نظارت کافی مهندسین ناظر از عوامل موثری بوده­اند که در بروز حادثه آوار دخیل بوده­ اند.

نمونه­ای از یک واقعیت تلخ

حادثه ­ای که هشتم شهریور ماه سال جاری و در پی گود برداری ریزش دیوار پروژه­ ای در بلوار فردوسی مشهد رخ داد(به دلیل ارتفاع قابل توجه دیواره گود و حجم ریزش خاک دیواره گود) جان دو نفر از پرسنل کارگاهی را گرفت را می­توان نمونه ملموسی از واقعیت تلخی دانست که هر از گاه به دلیل عدم رعایت نکات اصولی در این خصوص رخ می­دهد.

در نگاه اول به این حادثه مشخص شد که در سه طرف دیواره گود عملیات مهار و پایدار سازی انجام شده اما دیواره چهارم که بالای آن را رامپ عبور کامیونها به داخل گود نیز بوده(و علی القاعده تمهیدات بیشتری را جهت پایداری نیاز داشته) مهار نشده و به همین دلیل  این اتفاق ناگوار بوجودآمده است. همچنین علیرغم گذشت ماهها از شروع عملیات خاکبرداری، هنوز مالک پروژه که قصد احداث پروژه­ای تجاری را داشته، اقدام به اخذ پروانه ننموده و پروژه بدون پروانه ساختمانی در حال انجام بوده است.

چه می­شود کرد؟

به نظر می­رسد برای آنکه بتوان تحلیل صحیح و جامعی از این حادثه و حوادث و مشابه ارایه نمود کافی است این مهم را با طرح چند پرسش اساسی و روشنگرانه وسپس پاسخ به آن مورد مداقه و موشکافی قرار دارد:

1-زمان صدور پروانه ساختمانی چه موقعی است و آیا تخریب و گود برداری را هم شامل می­شود یا خیر؟

ماده100 قانون شهر داراییها (الحاقی27/11/1345): مالکین اراضی و املاک واقع در محدوده شهر یا حریم آن باید قبل از هر اقدام عمرانی یا تفکیک  اراضی و شروع ساختمان از شهرداری پروانه اخذ نمایند.

بند11 از مصوبه19/8/71 شورای عالی و اداری: چنانچه پروانه به منظور احداث بنا صادر شود و در صورت  وجود بنای قدیمی قبل از انجام عملیات ساختمانی، تخریب بنا زیر نظر مهندس ناظر الزامی است.

بند14 از مصوبه 19/8/78 شورای عالی اداری: مالک مکلف است در هنگام پی کنی و گود برداری کلیه اقدامات ایمنی را زیر نظر مهندس ناظر به عمل آورد و اگر در اثر سهل انگاری خساراتی به مالکین مجاور وارد شود و یا حادثه­ای رخ دهد کلیه مسوولیتها متوجه مالک خواهد بود.

توضیح: همانگونه که مشاهده می­شود هرگونه اقدام عمرانی و حتی تفکیک اراضی نیاز به اخذ پروانه دارد لذا بدیهی است تخریب و گودبرداری که حساسترین مراحل ساختمانی می­باشند می­بایست بعد از صدور پروانه انجام شوند تا مهندس ناظر که شروع کار او از زمان صدور پروانه می­باشد بعنوان مسوول نظارت بر این مراحل وجود داشته باشد.

2-زمان دریافت وجه عوارض صدور پروانه توسط شهرداری منطقه چه زمانی است؟

مصوبه 1655/دش مورخ 19/8/71 شورای عالی اداری بند دوم:  شهرداریها موظفند براساس مراحل ذیل نسبت به صدور شناسنامه ساختمان که حاوی پروانه گواهی عدم خلاف و گواهی پایان ساختمان می­باشد اقدام و به متقاضی تسلیم نمایند:

الف)حداکثر ظرف مدت هفت روز پس از دریافت مدارک لازم شامل درخواست پروانه، نقشه محل وقوع ملک، فتوکپی مدارک مالکیت رسمی، فتوکپی شناسنامه ذینفع (مالک یا مالکین) و در صورت مراجعه وکیل مالک، فتوکپی وکالتنامه، از محل بازدید و گزارش وضعیت موجود مالک را برای درج پرونده تنظیم و با تعیین ضوابط شهرسازی حاکم بر ملک (شامل نوع کاربری، میزان تراکم مجاز، تعداد طبقات، حدود تعریض و غیره) آمادگی تحویل نقشه­های معماری و محاسباتی را به متقاضی ابلاغ نمایند در غیراینصورت لازم است علت عدم آمادگی تحویل نقشه­ها را کتباً به ذینفع اعلام نمایند.

ب)حداکثر ظرف مدت پنج روز پس از دریافت نقشه­های مربوطه با رعایت ضوابط اعلام شده در بند الف و نیز مفاده ماده 17 نظام مهندسی ساختمان نسبت به ارایه کلیه برگهای پرداخت عوارض و سایر حقوق قانونی متعلقه به ملک مورد تقاضا اقدام نمایند.

ج)حداکثر ظرف مدت دو روز پس از پرداخت و تسلیم قبوض عوارض فوق­الذکر نسبت به صدور شناسنامه ساختمان که حاوی پروانه ساختمان می­باشد اقدام نمایند.

تبصره:شهرداریها موظفند به تدریج زمان مصروفه مراحل صدور پروانه ساختمان را از 14 روز به حداکثر 7 روز تقلیل دهند.

توضیح: در بسیاری پروژه­ها بویژه پروژه­های بزرگ، برخی مناطق شهرداری­ برخلاف مصوبه فوق اقدام به اخذ عوارض صدور پروانه یا علی­الحساب آن در همان مرحله اول می­کنند. طولانی شدن حصول توافق مالی با مالکین در بعضی موارد و پرداخت مبالغ کلان قابل توجه به شهرداری منطقه در بعضی موارد دیگر باعث می­شود تا مالکین به خود اجازه دهند قبل از صدور پروانه اقدام به تخریب و گودبرداری نمایند و از کارشان توسط شهرداری ممانعتی بعمل نیاید. طبیعی است عدم حضور مهندس ناظر مسوول و عدم تهیه طرح حفاظت ساختمان­های مجاور و تصویب آن در نظام مهندسی که از الزمات صدور پروانه است، باعث بسیاری از حوادث ناگوار می­شود.

3-اگر مالک قبل از اخذ پروانه اقدام به تخریب و گودبرداری کند چه نهادی باید از کار او جلوگیری نماید؟ و بطورکلی چه نهاد یا نهادهایی عهده­دار نظارت برساخت وسازها هستند؟

-ماده 100 قانون شهرداری­ها: شهرداری می­تواند از عملیات ساختمانی ساختمان­های بدون پروانه یا مخالف مفاد پروانه به­وسیله مأمورین خود از آنکه ساختمان در زمین محصور یا غیرمحصور واقع باشد، جلوگیری نماید.

-ذیل تبصره7 ماده 100 قانون شهرداریها: مأموران شهرداری نیز مکلفند در مورد ساختمان­ها نظارت نمایند و هرگاه از موارد تخلف در پروانه به موقع جلوگیری نکنند و یا در مورد صدور گواهی انطباق ساختمان با پروانه مرتکب تقصیری شوند طبق مقررات قانونی به تخلف آنان رسیدگی می­شود و در صورتی که عمل ارتکابی مهندسان ناظر و مأموران شهرداری واجد جنبه جزائی هم باشد از این جهت نیز قابل تعقیب خواهند بود.

در مواردی که شهرداری مکلف به جلوگیری از عملیات ساختمانی است و دستور شهرداری اجرا نشود می­تواند با استفاده از مأموران اجرائیات خود و درصورت لزوم مأموران انتظامی برای متوقف ساختن عملیات ساختمانی اقدام نماید.

-ماده 37 آئین­نامه اجرایی قانون نظام مهندسی: وزارت مسکن و شهرسازی یا سازمان مسکن و شهرسازی استان، ساختمان­ها را رأساً به­صورت کنترل نمونه­ای، سرزده و موردی یا پس از دریافت شکایت مورد رسیدگی وبازرسی قرار می­دهد. در صورت احراز تخلف از مقررات مذکور در مواد 34 و35 «قانون» و مواد مندرج در این فصل، باذکر دلایل و مستندات دستور اصلاح یا جلوگیری از ادامه کار را به شهرداری­ها و مراجع صدور پروانه ساختمانی و مهندس مسوول نظارت ذیربط ابلاغ می­نماید.

توضیح: همانگونه که مشاهده می­شود به دلیل نبود پروانه و نبود مهندس ناظر، تنها نهادهایی که مسوولیت نظارت برساخت و سازها و پیگیری برای جلوگیری از تخلف مالک را در احداث بنای بدون پروانه دارند شهرداری و متعاقباً مسکن و شهرسازی می­باشند.

بدیهی است که اقدام عملی برای جلوگیری منحصراً بعهده شهرداری می­باشد که نحوه انجام آن در تبصره 7 ماده 100 قانون شهرداری­ها بیان شده است.

4-اگر در پروژه­ای علاوه ­بر کارفرما، پیمانکار (مجری)، مشاور (دستگاه نظارت یا مهندسان ناظر) وجود داشته باشند، در حوادثی نظیرگودبرداری فوق، مسوولیت با کیست؟

ماده 21، شرایط عمومی پیمان:(حفاظت کارگاه و شخص ثالث- بیمه- مراقبت­های لازم) پیمانکار از روز تحویل گرفتن اراضی و تشکیل کارگاه تا روز تحویل موقت عملیات موضوع پیمان مسوول حفظ و نگهداری ماشین­ آلات و تأسیسات و مصالح و اراضی و راهها و ابنیه­ای که تحت نظر و مراقبت او قرار دارد می­باشد و به همین منظور اقدامات لازم را برای نگهداری و حفاظت کلیه اشیاء و تأسیسات موجود در داخل کارگاه در مقابل عوارض جوی وطغیان آب رودخانه­ها و سرقت و حریق و غیره بعمل می­آورد. همچنین پیمانکار در حدود قانون حفاظت فنی مسوول خسارات وارده به شخص ثالث در محوطه کارگاه می­باشد و در هر حال کارفرما دراین­صورت هیچ نوع مسوولیتی بعهده ندارد.

ماده 2-4-4 مبحث دوم مقررات ملی ساختمان: رعایت اصول ایمنی و حفاظت کارگاه و مسائل زیست محیطی به عهده مجری می­باشد.

بند14 مصوبه شورای عالی اداری به شرح سابق الذکر

توضیح: چنانچه پروژه­ها دولتی باشند (یا پروژه غیردولتی بوده لکن شرایط عمومی پیمان منضم به قرارداد طرفین باشد) مسوولیت ایمنی کارگاه با پیمانکار است، همچنین است وقتی پروژه مجری ذیصلاح داشته باشد. اما اگر پروژه غیر دولتی باشد و پیمانکار واجد صلاحیت یا مجری ذیصلاح نداشته باشد، آنگاه مسوولیت­ها به عهده مالک یا عوامل اجرایی می­باشد لکن مهندسان ناظر از حیث مسوولیت نظارتی خود موظف به کنترل رعایت ضوابط ایمنی و تذکر به مالک و سازندگان پروژه می­باشند، لذا چنانچه در انجام این کنترل و نظارت قصوری صورت گیرد بدلیل عدم انجام این وظیفه قانونی در حوادث واقع شده مسوولیت خواهند داشت.

5-بافرض بالا درصد تقصیر مالک (سازنده) و مهندس ناظر در پروژه­های خصوصی به چه میزانی است؟

ماده 332 قانون مدنی: هرگاه یک نفر سبب تلف شدن مالی را ایجاد و دیگری مباشر تلف شدن آن مال بشود مباشر مسوول است نه مسبب مگر اینکه سبب اقوی باشد به نحوی که عرفاً اتلاف مستند به او باشد.

توضیح: همانگونه که مشاهده می­شود مسوولیت در درجه اول به عهده مباشر یعنی عامل مستقیم و اجرایی کار است لذا شکی نیست که مسوولیت مالکین (سازندگان و مجریان کار) بسیار بیشتر از ناظران پروژه است بلکه اگر ناظرین لزوم رعایت موارد ایمنی را به سازندگان و مالکین ابلاغ و اجرای آن­ها را کنترل نمایند، وظیفه خود را انجام داده­اند و مسوولیتی متوجه آن­ها نخواهد بود.

6-چنانچه تذکرات لازم برای رعایت ضوابط ایمنی از طرف مسوولین پروژه به عوامل اجرایی ابلاغ شود لکن آن­ها خود مسائل را رعایت ننمایند، در صورت وقوع حادثه مسوولیت با کیست؟

تبصره 2 ماده 95 قانون کار: چنانچه کارفرما یا مدیران واحدهای موضوع ماده 85 این قانون برای حفاظت فنی و بهداشت کار وسایل و امکانات لازم را در اختیار کارگر قرار داده باشند وکارگر با وجود آموزش­های لازم و تذکرات قبلی بدون توجه به دستورالعمل ومقررات موجود از آن­ها استفاده ننمایدکارفرما مسوولیتی نخواهد داشت. درصورت بروز اختلاف، رأی هیئت حل اختلاف نافذ خواهد بود.

7--اکثر گودبرداری­ها در مجاورت ساختمان­های قدیمی و فاقد استحکام انجام می­شود چنانچه در اثر گودبرداری ساختمان قدیمی دچار آسیب­شده و حتی ریزش نماید در صورتیکه تا قبل از آن هیچ­گونه مشکلی نداشته است، مقصر چه کسی خواهد بود؟

شرح خدمات گروههای مهندسی ساختمان ابلاغی 1378 وزارت مسکن و شهرسازی در شرح وظایف مهندس ناظر عمران:

1-2 تهیه دستورالعمل­ها و نظارت عملیات تخریب و گودبرداری براساس درخواست مهندس ناظر معماری:

1-1-2بررسی وضعیت ساختمانهای موجود از لحاظ پایداری سازه و زمین زیر پی و سایر موارد لازم الرعایه از نظر ایمنی در حین تخریب و تنظیم دستورالعملهای ضروری.

2-1-2بررسی وضعیت محوطه (زمین) موجود و ساختمانهای اطراف محوطه از لحاظ پایداری سازه و زمین زیرپی و سایر موارد لازم الرعاه از نظر ایمنی در حین و بعد از خاکبرداری و تنظیم دستورالعملهای ضروری.

3-1-2تنظیم دستورالعملهای تخریب و گودبرداری(حسب مورد) و همچنین ملاحظات لازم الرعایه از نظر ایمنی فنی در تنظیم فعالیت­های کارگاهی و ارایه آن به مهندس ناظر معمار برای تنظیم مجوز شروع عملیات ساختمانی.

4-1-2حضور در مواقع ضروری در محوطه، حسب اعلام مهندس ناظر معمار و برنامه تخریب و گودبرداری برای نظارت مداوم بر عملیات تخریب و گودبرداری و صدور دستورالعمل­های موارد و مواقع ضروری.

توضیح: همانگونه که مشاهده می­شود و پیشتر نیز گفته شد کنترل حفاظت ساختمان­های مجاور گود و رعایت دستورالعمل­های ایمنی تخریب و گودبرداری به عهده مهندس ناظر عمران و اجرای آن­ها به عهده عوامل اجرایی است. حال چنانچه عوامل مسوول پروژه اقدامات فنی لازم را جهت تأمین ایمنی ساختمان­های مجاور بعمل نیاورند و خساراتی به ساختمانهای مذکور وارد شود، مسوولیت کار بعهده آن­هاست ولی چنانچه این اقدامات را بعمل آورند لکن به دلیل ضعف سازه­ای ساختمان مجاور خساراتی وارد گردد، در این خسارت و از باب اتلاف و تسبیب تشخیص کم وکیف و میزان تقصیر کلیه مقصرین و مسببین بعهده کارشناسان رسمی بوده و به صورت موردی تعیین می­شود.

نقل از شماره 59 ماهنامه آموزشی و اطلاع رسانی طاق (نشریه سازمان نظام مهندسی ساختمان خراسان رضوی)

نویسندگان:

مهندس مهدی وکیلی- مهندس محمد تقی خسروی

 (سردبیر و مدیر اجرایی ماهنامه طاق و کارشناسان رسمی دادگستری)

توضیح : مقاله فوق بعنوان مقاله برتر در هجدهمین جشنواره سراسری مطبوعات و خبرگزاری های کشور انتخاب گردیده است